บรรยายสรุปจังหวัดอุดรธานี
---------------------------

ข้อมูลทั่วไปจังหวัดอุดรธานี

     อุดรธานี เป็นจังหวัดที่ตั้งอยู่ตอนบนของภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย จังหวัดอุดรธานีเป็นศูนย์ปฏิบัติการกลุ่มจังหวัดภาคตะวันออกเฉียงเหนือตอนบน 1 และศูนย์กลางพื้นที่ลุ่มแม่น้ำโขง เดิมพื้นที่เมืองอุดรธานีในปัจจุบันคือบ้านเดื่อหมากแข้ง ซึ่งมีมานานร่วมสมัยกับเมืองเวียงจันทน์ อาณาจักรล้านช้าง เมืองอุดรธานีได้รับการสถาปนาให้เป็นเมืองศูนย์บัญชาการการปกครองของมณฑลอุดรอย่างเป็นทางการในสมัยรัชกาลที่ 5 ปี พ.ศ. 2436 โดยพลตรีพระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าทองกองก้อนใหญ่ กรมหลวงประจักษ์ศิลปาคม ซึ่งทรงเป็นข้าหลวงใหญ่สำเร็จราชการแทนพระองค์ปกครอง มณฑลอุดร ในสมัยที่มีการปกครองในรูปแบบมณฑลเทศาภิบาล กรุงรัตนโกสินทร์ เมืองอุดรธานีเกิดจากรวมกันของหัวเมืองฝ่ายเหนือในพื้นที่มณฑลอุดร คือ เมืองกุมภวาปี เมืองหนองหาน เมืองนครเขื่อนขันธ์กาบแก้วบัวบาน(เมืองหนองบัวลำภู) และบ้านเดื่อหมากแข้ง มีอาณาเขตปกครองกว้างใหญ่ที่สุดในประเทศ จังหวัดอุดรธานีอยู่ห่างจากกรุงเทพมหานคร 564 กิโลเมตร มีเนื้อที่ประมาณ 11,730 ตารางกิโลเมตร (ประมาณ 7,331,438.75 ไร่)

     ปัจจุบันอุดรธานีเป็นศูนย์กลางหน่วยงานราชการต่าง ๆ ในภูมิภาค ศูนย์กลางการเดินทางทางบกและทางอากาศของภาคตะวันออกเฉียงเหนือ รวมทั้งเป็นศูนย์กลางของอนุภูมิภาคลุ่มแม่น้ำโขง เชื่อมโยงกับประเทศในภูมิภาคอาเซียน

ประวัติศาสตร์
     ก่อนยุคประวัติศาสตร์
     จังหวัดอุดรธานีเป็นเมืองที่มีความสำคัญแห่งหนึ่งของประวัติศาสตร์และเป็นดินแดนแห่งอุทยานประวัติศาสตร์อันเป็นมรดกโลก จากการขุดค้นพบซากโครงกระดูกและโบราณวัตถุ เครื่องมือเครื่องใช้ต่างๆที่บ้านเชียง อำเภอหนองหาน การพบถ้ำและภาพเขียนสีต่างๆ ที่อำเภอบ้านผือ ซึ่งสิ่งเหล่านี้สะท้อนให้เห็นว่าบนดินแดนเขตจังหวัดอุดรธานีในปัจจุบัน เคยมีชุมชนตั้งถิ่นฐานของมนุษย์ยุคก่อนประวัติศาสตร์ซึ่งมีอายุอยู่ในช่วงราว 5,000-7,000 ปีที่ผ่านมา

     จากการสืบค้นและศึกษาทางโบราณคดี เป็นที่ยอมรับนับถือในวงการศึกษาประวัติศาสตร์และโบราณคดีระหว่างประเทศว่า ชุมชนเก่าแก่เหล่านี้เคยมีอารยธรรมความเจริญในระดับสูง โดยเฉพาะอย่างยิ่งเครื่องปั้นดินเผาสีลายเส้นที่บ้านเชียงนั้น สันนิษฐานว่าอาจเป็นเครื่องปั้นดินเผาสีลายเส้นที่เก่าที่สุดของโลก

     หลักฐานหนึ่งที่น่าสนใจ คือโบราณวัตถุที่ขุดพบในบ้านเชียง ได้มีการนำไปศึกษาทดสอบอายุของภาชนะดินเผาโบราณด้วยระบบเรดิโอคาร์บอน หรือ คาร์บอน 14 พบว่าภาชนะดินเผาเหล่านี้มีอายุเก่าแก่ประมาณ 2,000-5,600 ปี ซึ่งนักโบราณคดีได้แบ่งอายุวัฒนธรรมบ้านเชียงออกเป็น 3 ช่วงตามลักษณะเด่นของภาชนะดินเผา โดยแบ่งเป็นประวัติศาสตร์ในช่วงสมัยปลาย สมัยกลาง และสมัยต้น ดังนี้

• สมัยปลาย ภาชนะมีลักษณะเด่นที่ลายเส้นสีแดง พื้นผิวสีนวล มีอายุตั้งแต่ 1,800-2,300 ปี

• สมัยกลาง พบภาชนะมีอายุตั้งแต่ 2,300-3,000 ปี ลักษณะเด่นอยู่ที่รูปทรงเป็นสันหักมุม ก้นภาชนะมีทั้งแบบแหลมและกลม ภาชนะสีขาว

• สมัยต้น ภาชนะดินเผามีสีดำ ลักษณะเชิงเตี้ย ครึ่งบนตกแต่งด้วยเส้นขีดเป็นลายขด ส่วนครึ่งล่างภาชนะตกแต่งด้วยลายเชือกทาบ มีอายุมากกว่า 3,000-5,600 ปี

     นอกจากนั้น แหล่งโบราณคดีอุทยานประวัติศาสตร์ภูพระบาท อำเภอบ้านผือ ก็เป็นอีกพื้นที่หนึ่ง ที่ยืนยันให้เห็นความรุ่งเรืองและอารยธรรมโบราณที่เคยปรากฏบนผืนดินแห่งเมืองอุดรธานี หลักฐานสำคัญที่ค้นพบในเขตนี้ได้แก่ ภาพเขียนสีสมัยก่อนประวัติศาสตร์ซึ่งพบหลายแห่งบนเทือกเขาภูพานน้อยหรือภูพระบาทนี้ ภาพที่สำคัญๆ เช่น ภาพเขียนสีถ้ำคน ภาพเขียนสีถ้ำวัว ภาพเขียนสีโนนสาวเอ้ เป็นต้น ภาพเขียนเหล่านี้ใช้สีดินแดงเขียน เป็นภาพเหมือนจริงบ้าง เป็นภาพเรขาคณิตบ้างหรือภาพฝ่ามือแดงบ้าง ซึ่งนักโบราณคดีให้ความเห็นว่า คนสมัยก่อนประวัติศาสตร์เขียนขึ้นเพื่อเป็นส่วนหนึ่งของพิธีกรรม หรือเป็นสัญลักษณ์สื่อสารกันระหว่างคนในเผ่า

     โดยในพิพิธภัณฑ์เมืองอุดรธานี ส่วนของห้องประวัติศาสตร์และโบราณคดีได้แบ่งยุคโบราณคดีในชุดวัฒนธรรมบ้านเชียงออกมาเป็นยุคแรก และยุคอุทยานประวัติศาสตร์ภูพระบาทเป็นยุคประวัติศาสตร์ยุคที่ 2 ซึ่งเป็นช่วงอารยธรรมมนุษย์โบราณสมัย 1,200-1,800 ปีที่ผ่านมา

ยุคประวัติศาสตร์
     หลังจากยุคความเจริญที่บ้านเชียงและแถบพื้นที่ราบสูงอำเภอบ้านผือแล้ว ดินแดนในเขตจังหวัดอุดรธานี ก็ยังคงเป็นที่อยู่อาศัยของมนุษย์สืบต่อมาอีก จนกระทั่งสมัยประวัติศาสตร์ของประเทศไทย นับแต่สมัยทวารวดี (พ.ศ. 1200-1600) สมัยลพบุรี(พ.ศ. 1200-1800) และสมัยสุโขทัย(พ.ศ. 1800-2000)

จากหลักฐานที่พบคือ ใบเสมาสมัยทวารวดี ลพบุรี และภาพเขียนปูนบนผนังโบสถ์ที่ปรักหักพังบริเวณเทือกเขาภูพานใกล้วัดพระพุทธบาทบัวบก อำเภอบ้านผือ แต่ทั้งนี้ยังไม่ปรากฏในประวัติศาสตร์ในขณะนั้นแต่อย่างใด ในส่วนของหลักฐานทางด้านพุทธศาสนาดังกล่าว สะท้อนให้เห็นว่าดินแดนที่ราบสูงแห่งนี้ ได้มีวัฒนธรรมอินเดียแพร่เข้ามาซึ่งเชื่อว่ามาจากแอ่งโคราช แล้วเผยแพร่มาสู่บริเวณลุ่มน้ำโขง

สมัยกรุงศรีอยุธยา
     สมัยกรุงศรีอยุธยาเป็นราชธานี พื้นที่จังหวัดอุดรธานีได้ปรากฏในประวัติศาสตร์ เมื่อราวปีจอ พ.ศ. 2117 เมื่อพระเจ้ากรุงหงสาวดี(บุเรงนอง)ได้ทรงเกณฑ์ทัพไทยให้ไปช่วยตีกรุงศรีสัตนาคณหุต(เวียงจันทร์)โดยให้สมเด็จพระมหาธรรมราชากับสมเด็จพระนเรศวรมหาราชยกทัพไปช่วยรบ แต่เมื่อกองทัพไทยยกมาถึงเมืองหนองบัวลำภู(จังหวัดหนองบัวลำภูในปัจจุบันเคยเป็นอำเภอหนึ่งในจังหวัดอุดรธานี)ซึ่งเป็นเมืองหน้าด่านของเมืองเวียงจันทร์สมเด็จพระนเรศวรมหาราชทรงพระประชวรด้วยไข้ทรพิษ จึงยกทัพกลับไม่ต้องรบพุ่งกับเวียงจันทร์ และที่เมืองหนองบัวลำภูนี้เองสันนิษฐานว่าเคยเป็นเมืองที่มีความเจริญมาตั้งแต่สมัยขอมเรืองอำนาจ ส่วนพื้นที่ของจังหวัดอุดรธานีทั้งหมดสมัยกรุงศรีอยุธยา ขึ้นกับอาณาจักร์ล้านช้างและอาณาจักร์ล้านช้างเวียงจันทน์ และสมัยธนบุรีขึ้นกับอาณาจักร์ล้านช้างเวียงจันทน์

สมัยต้นกรุงรัตนโกสินทร์
     เมื่อพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช ปราบดาภิเษกขึ้นครองราชย์เมื่อ พ.ศ. 2325 เป็นที่เรียบร้อยแล้ว ได้ทรงทะนุบำรุงบ้านเมืองให้มีความเจริญมาโดยตลอดซึ่งในระยะเวลาดังกล่าวนั้นยังไม่ได้มีการจัดตั้งเมืองอุดรธานี ดังนั้นจึงยังไม่มีชื่อเมืองอุดรธานีปรากฏในประวัติศาสตร์ และพงศาวดารในเวลานั้น ดินแดนแถบเมืองอุดรในช่วงก่อนหน้านั้นทั่วทั้งบริเวณยังเป็นดินแดนที่ยังคงขึ้นโดยตรงกับนครหลวงเวียงจันทน์ แต่ได้มีการกล่าวถึงเมืองที่สำคัญต่างๆที่ขึ้นหรือเคยขึ้นกับเมืองอุดร และเป็นเมืองที่กำเนิดขึ้นก่อนเมืองอุดรธานีในยุครัตนโกสินทร์ตอนต้น ได้แก่ เมืองหนองหาน หรือ อำเภอหนองหานในปัจจุบัน ตรงกับสมัยรัชกาลที่ 1 พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช และ เมืองหนองบัวลำภู ตรงกับสมัยรัชกาลที่ 3 พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว ขณะนั้นในช่วงยุครัตนโกสินธ์ตอนต้น เมื่อมีการตั้งเมืองหนองหานขึ้น เมืองหนองหานจึงไปขึ้นกับกรุงเทพ ส่วนเมืองหนองบัวลำภูและพื้นที่ในจังหวัดอุดรส่วนอื่นๆยังคงขึ้นกับนครหลวงเวียงจันทน์

     ต่อมาจะกล่าวถึงเมืองหนองหานซึ่งเป็นเมืองที่กำเนิดขึ้นก่อนบ้านหมากแข้งหรือเมืองอุดรและเป็นเมืองในเขตจังหวัดอุดรที่ได้ขึ้นกับกรุงเทพเป็นเมืองแรก ดังนี้ เมืองหนองหานมีประวัติเชื่อมโยงเกี่ยวกับเมืองสุวรรณภูมิ (อำเภอสุวรรณภูมิ จังหวัดร้อยเอ็ด ในปัจจุบัน) โดย พระพิทักษ์เขื่อนขันธ์ เจ้าเมืองหนองหานคนแรก ต้นสายสกุล "รักษาเมือง" และ "พิทักษ์เขื่อนขันธุ์" ทั้งนี้ พระพิทักษ์เขื่อนขันธ์ นามเดิม คือ "ท้าวเพ" เป็นบุตรคนโต ของ ท้าวเซียง หรือ เจ้าเซียง ผู้ดำรงตำแหน่งพระรัตนวงษา เจ้าเมืองสุวรรณภูมิ ท่านแรก และเจ้าเมืองท่งศรีภูมิ ลำดับที่ ๔ อันสืบเชื้อสาย จากเจ้าแก้วมงคล ผู้มีศักดิ์ เป็นพระราชปนัดดาของพระเจ้าวรวงศาธรรมิกราช กษัตริย์ลาวพระองค์ที่ 26 แห่งอาณาจักรล้านช้าง โดย ภายหลัง เจ้าเซียง บิดา ผู้ครองเมืองสุวรรณภูมิ ได้เสียชีวิตลง ในปี พ.ศ. 2330 ท้าวสูน ผู้เป็นน้องชาย ของท้าวเซียง ที่ดำรงตำแหน่ง อุปฮาดเมืองสุวรรณภูมิ ในขณะนั้น ได้ ครองเมืองต่อ จากพี่ชาย เพื่อสนับสนุนและป้องกันปัญหาการครองเมืองดังในอดีต (ระหว่าง เจ้าสุทนต์มณี เจ้าเมืองท่งศรีภูมิ ลำดับที่ 3 กับ ท้าวเซียง เจ้าเมืองท่งศรีภูมิลำดับที่ 4 ที่มี ศักดิ์ เป็น อา และหลาน ) รวมทั้งเป็นเมืองบริวารและป้องกันเมืองสำคัญด้านทิศเหนือ คือ นครเขื่อนขันธ์กาบแก้วบัวบาน (หนองบัวลำภู) พระรัตนวงษา(สูน) จึงได้ขอพระราชทานให้มีพระบรมราชโองการ แต่งตั้ง ท้าวเพ ไปตั้งเมืองใหม่ และแบ่งเขตดินแดนทางตอนเหนือของเมืองสุวรรณภูมิ (ภายหลัง เป็นเขตของเมืองร้อยเอ็ดแล้ว)และแบ่งเขตแดนของนครหลวงเวียงจันทน์บางส่วน ให้ ท้าวเพ ได้ปกครอง เมืองสุวรรณภูมิ จึงได้แบ่งไพร่พล ให้ จำนวน 600 คน ไปตั้งเมืองบริเวณเมืองเก่า ขึ้นเป็นเมืองหนองหาน ปัจจุบัน คือ อำเภอหนองหาน และสถานปนาพระยศ ท้าวเพ เป็น "พระพิทักษ์เขื่อนขันธ์" เจ้าเมืองหนองหาน ท่านแรก เป็นเมืองขึ้นกับกรุงเทพ ในปี 2330 อาณาเขตของเมืองหนองหานขณะนั้น ครอบคลุมรวมไปถึงอำเภอเมืองอุดรธานีด้วย กล่าวคือ อาณาเขตเมืองหนองหานทางฝั่งตะวันตกบรรจบกับเขตเมืองเก่าบ้านผือ(ขึ้นกับนครหลวงเวียงจันทน์ ครอบคลุมอำเภอบ้านผือ,อำเภอน้ำโสม,อำเภอนายูง) เขตตอนเหนือบรรจบเมืองเพ็ญ(ครอบคลุมอำเภอเพ็ญ,อำเภอสร้างคอม)ซึ่งขึ้นกับเมืองปากห้วยหลวงของนครหลวงเวียงจันทน์(พื้นที่ของอำเภอโพนพิสัย จังหวัดหนองคาย ในปัจจุบัน) จึงกล่าวได้ว่า ในยุคก่อนจะกำเนิดเมืองอุดร พื้นที่เมืองหนองหานครอบคลุมพื้นที่อุดรตอนล่าง ตอนกลางและฝั่งตะวันออก รวมถึงพื้นที่ของอำเภอเมืองอุดรทั้งหมด และกินพื้นที่ส่วนใหญ่ของจังหวัดอุดรธานีในปัจจุบัน ได้แก่ อำเภอหนองหาน,อำเภอเมืองอุดร,อำเภอบ้านดุง,อำเภอกุมภวาปี,อำเภอกุดจับ,อำเภอหนองวัวซอ,อำเภอหนองแสง,อำเภอประจักษ์ศิลปาคม,อำเภอกู่แก้ว,อำเภอศรีธาตุ,อำเภอวังสามหมอ,อำเภอไชยวาน,อำเภอทุ่งฝน,อำเภอพิบูลย์รักษ์ ยกเว้นพื้นที่อำเภอโนนสะอาด (ขึ้นกับเมืองร้อยเอ็ดตั้งแต่ปี พ.ศ. 2318 - พ.ศ. 2340 และขึ้นกับเมืองขอนแก่นตั้งแต่ ปี พ.ศ. 2340 ภายหลังจึงถูกโอนย้ายมาขึ้นกับจังหวัดอุดร) ต่อมาภายหลังมีการตั้งเมืองขึ้นใหม่ ได้แก่ เมืองหนองคาย บ้านหมากแข้งหรือเมืองอุดรธานี เมืองกมุทธาสัย และเมืองกุมภวาปี ส่วนกลางจึงมีการโอนพื้นที่เมืองหนองหานเดิมบางส่วนไปให้แก่เมืองดังกล่าวที่กล่าวมาข้างต้น^[6][7][8]

     ต่อมาในระหว่าง พ.ศ. 2369-2371 ได้เกิดกบฏเจ้าอนุวงศ์ยกทัพมายึดเมืองนครราชสีมาและเมื่อพ่ายแพ้ชาวนครราชสีมาซึ่งมีผู้นำคือ คุณหญิงโม(ท้าวสุรนารี)กองทัพเจ้าอนุวงศ์ได้ถอยทัพมาตั้งรับที่เมืองหนองบัวลำภูซึ่งเป็นเมืองขึ้นของนครหลวงเวียงจันทน์แต่ก่อน เมื่อครั้งพระเจ้ากรุงล้านช้างส่งกองทัพไปปราบกลุ่มพระวอพระตาและสังหารพระวอพระตา แต่ไม่ได้ทำลายเมือง เนื่องจากเป็นเมืองหน้าด่านที่สำคัญ จากนั้นจึงส่งขุนนางให้ไปปกครองเมืองหนองบัวลำภูแทนที่กลุ่มเดิม ต่อมาเรื่อยๆจนถึงสมัย เจ้าจอมนรินทร์ หรือ พระยานรินทรสงคราม (ทองคำ ลาวัณบุตร) คืออดีตเจ้าเมืองสี่มุมหรือเมืองจัตุรัสองค์ที่ 2 (อำเภอจัตุรัส จังหวัดชัยภูมิ ในปัจจุบัน) ซึ่งพระยานรินจงรักภักดีต่อเจ้าอนุวงศ์แห่งเวียงจันทน์และได้ร่วมต่อสู้กับทัพเจ้าอนุวงศ์อย่างเข้มแข็ง ภายหลังกองทัพสยามตีจนค่ายหนองบัวลำภูแตกและทัพเจ้าอนุวงศ์แตกพ่ายไป ทัพสยามจับพระยานรินได้จึงเกลี้ยกล่อมให้พระยานรินยอมสวามิภักดิ์ต่อสยาม แต่พระยานรินจงรักภักดีต่อเจ้าอนุวงศ์เป็นอย่างมากจึงไม่ยอมสวามิภักดิ์ เป็นเหตุให้แม่ทัพสยามประหารชีวิตพระยานริน เจ้าเมืองหนองบัวลำพูจึงว่างไปและขาดจากความเป็นเมืองมาแต่บัดนั้น ต่อมาในสมัยรัชกาลที่ 5 แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ยกบ้านหนองบัวลุ่มภู เป็นเมืองชื่อ เมืองกมุทาสัยบุรีรมย์ หรือเมืองกมุทธาสัย ขึ้นกับเมืองหนองคายและภายหลังเมืองหนองคายถูกโอนมาขึ้นกับเมืองอุดรธานี เมืองกมุทธาสัยจึงมาขึ้นกับเมืองอุดรธานีด้วย^[9]

     ในสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่4 แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ในระยะเวลานั้น นับเป็นเวลาหัวเลี้ยวหัวต่อที่สำคัญในประวัติศาสตร์ไทย เนื่องจากเป็นระยะเวลาที่ประเทศไทย(ในขณะนั้นเรียกว่าประเทศสยาม)ได้มีการติดต่อกับต่างประเทศโดยเฉพาะประเทศทางตะวันตกมากขึ้นกว่าแต่ก่อน ทำให้วัฒนธรรม อารยธรรม ความเจริญต่างๆได้หลั่งไหลเข้าสู่ประเทศไทย

     ประกอบกับในระยะเวลานั้นเป็นระยะเวลาของการแสวงหาเมืองขึ้น ตามลัทธิจักรวรรดินิยมตะวันตกของชาติตะวันตกที่สำคัญสองชาติ คือ อังกฤษ กับฝรั่งเศสที่พยายามจะผนวกดินแดนบริเวณแหลมอินโดจีนให้เป็นเมืองขึ้นของตน และพยายามที่จะแสวงหาผลประโยชน์จากเมืองไทยในระหว่าง พ.ศ. 2391-2395 พวกจีนที่เป็นกบฏที่เรียกว่ากบฏไต้เผง ถูกจีนตีจากผืนแผ่นดินใหญ่ได้มาอาศัยอยู่ตามชายแดนไทย ลาว และญวน ซึ่งเวลานั้นดินแดนลาวที่เรียกว่า ล้านช้าง บริเวณเขตสิบสองจุไทย หัวพันทั้งห้าทั้งหก ขึ้นอยู่กับประเทศไทย พวกฮ่อได้เที่ยวปล้นสะดมก่อความไม่สงบและได้กำเริบเสิบสานมากขึ้นจนกระทั่ง พ.ศ. 2411ได้เข้ายึดเมืองลาวกาย เมืองพวน เมืองเชียงขวาง และยกมาตีเมืองหลวงพระบาง เวียงจันทร์ และหนองคายต่อไป พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่5 แห่งกรุงรัตนโกสินทร์เสด็จขึ้นครองราชย์ เมื่อพ.ศ. 2411 จึงได้มีพระบรมราชโองการโปรดเกล้าฯ ให้พระยาสุโขทัยกับพระยาพิชัยยกกองทัพไปช่วยหลวงพระบางและให้พระยามหาอำมาตย์ยกทัพไปช่วยทางด้านหนองคาย แล้วรับสั่งให้เจ้าพระยาภูธราภัยยกกองทัพไปช่วย พระยามหาอำมาตย์อีกกองทัพหนึ่ง

     กองทัพไทยสามารถตีพวกฮ่อแตกพ่ายไป แต่กระนั้นก็ตามพวกฮ่อที่แตกพ่ายไปแล้วนั้นก็ยังทำการปล้นสะดมรบกวนชาวบ้านอยู่ตลอดเวลา จนกระทั่งใน พ.ศ. 2428 พวกฮ่อได้ส่องสุมกำลังมากขึ้น จนสามารถยึดเมืองซอนลา เมืองเชียงขวาง และทุ่งเชียงคำไว้ได้พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯให้พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าทองกองก้อนใหญ่ กรมหมื่นประจักษ์ศิลปาคม(พระยศในสมัยนั้น)เป็นแม่ทัพใหญ่ยกขึ้นไปปราบปรามทางด้านเมืองหนองคาย เรียกว่าแม่ทัพใหญ่ฝ่ายใต้และเจ้าหมื่นไวยวรนาถ (ต่อมาเป็นจอมพลเจ้าพระยาสุรศักดิ์มนตรี)เป็นแม่ทัพใหญ่ฝ่ายเหนือทางเมืองหลวงพระบาง

     กองทัพไทยทั้งฝ่ายใต้และฝ่ายเหนือต้องประสบความลำบากในการทำสงครามกับพวกฮ่อ เนื่องจากสภาพภูมิประเทศที่เป็นป่าเขา ซึ่งมีไข้ป่าชุกชุมทำให้ทหารฝ่ายไทยต้องล้มตายลงเป็นจำนวนมาก ในที่สุดกองทัพไทยทั้งฝ่ายใต้ละฝ่ายเหนือก็สามารถตีพวกฮ่อแตกพ่ายไป

     ในเวลานั้นจังหวัดอุดรธานียังไม่ปรากฏชื่อ ปรากฏเพียงบ้านหมากแข้งหรือบ้านเดื่อหมากแข้ง แต่ก่อนบริเวณอำเภอเมืองหรือบ้านหมากแข้งเป็นพื้นที่ส่วนหนึ่งสังกัดเมืองหนองหาน แต่ต่อมาถูกโอนมาสังกัดเมืองหนองคาย ขึ้นการปกครองกับมณฑลลาวพวน ซึ่งกรมหมื่นประจักษ์ศิลปาคมแม่ทัพใหญ่ฝ่ายใต้ ได้เดินทัพผ่านบ้านหมากแข้งไปทำการปราบปรามพวกฮ่อจนสงบ

     ภายหลังการปราบปรามฮ่อสงบแล้ว ไทยมีกรณีพิพาทกับฝรั่งเศส เนื่องจากฝรั่งเศลต้องการลาว เขมร และญวนเป็นอาณานิคม เรียกว่า "กรณีพิพาท ร.ศ. 112 (พ.ศ. 2436)" ด้วยพระปรีชาญาณของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวที่ทรงยอมเสียสละส่วนน้อยเพื่อรักษาประเทศไว้ จึงทรงสละดินแดนฝั่งซ้ายแม่น้ำโขงให้แก่ฝรั่งเศส และตามสนธิสัญญาที่ทำขึ้นระหว่าง 2 ประเทศ มีเงื่อนไขห้ามประเทศสยามตั้งกองทหารและป้อมปราการอยู่ในรัศมี 25 กิโลเมตรของฝั่งแม่น้ำโขง

     ดังนั้น หน่วยทหารไทยที่ตั้งประจำอยู่ที่เมืองหนองคาย อันเป็นเมืองศูนย์กลางของหัวเมืองหรือมณฑลอุดรธานี ซึ่งมีกรมหมื่นประจักษ์ศิลปาคมเป็นข้าหลวงใหญ่สำเร็จราชการ จำต้องอพยพเคลื่อนย้ายลึกเข้ามาจนถึงหมู่บ้านแห่งหนึ่งชื่อบ้านเดื่อหมากแข้ง (ซึ่งเป็นที่ตั้งจังหวัดอุดรธานีปัจจุบัน) ห่างจากฝั่งแม่น้ำโขงกว่า 50 กิโลเมตร เมื่อทรงพิจารณาเห็นว่าหมู่บ้านแห่งนี้มีชัยภูมิเหมาะสม เพราะมีแหล่งน้ำดี เช่น หนองนาเกลือ (หนองประจักษ์ปัจจุบัน) และหนองน้ำอีกหลายแห่งรวมทั้งห้วยหมากแข้งซึ่งเป็นลำห้วยน้ำใสไหลเย็น กรมหมื่นประจักษ์ศิลปาคมทรงบัญชาให้ตั้งศูนย์มณฑลอุดรธานี และตั้งกองทหารขึ้น ณ หมู่บ้านเดื่อหมากแข้ง จึงพอเห็นได้ว่าเมืองอุดรธานีได้อุบัติขึ้นโดยบังเอิญเพราะเหตุผลทางด้านความมั่นคงและการเมืองระหว่างประเทศ อีกทั้งเหตุผลทางการค้า การคมนาคมในอดีต

     อย่างไรก็ตามคำว่า "อุดร" มาปรากฏในชื่อเมืองเมื่อประมาณปี พ.ศ. 2450 (พิธีตั้งเมืองอุดรธานี 1 เมษายน ร.ศ. 127 พ.ศ. 2450 โดยพระยาศรีสุริยราช วรานุวัตร "โพธิ์ เนติโพธิ์") พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวได้มีกระแสพระบรมราชโองการให้จัดตั้งเมืองอุดรธานีขึ้นที่บ้านหมากแข้ง เป็นศูนย์กลางของมณฑลอุดร ครอบคลุม จังหวัด อุดรธานี ขอนแก่น หนองคาย เลย หนองบัวลำภู บึงกาฬ สกลนคร นครพนม มุกดาหารในสมัยนั้น ซึ่ง มณฑลอุดร แบ่งการปกครองเป็น 5 บริเวณ คือ บริเวณหมากแข้ง บริเวณธาตุพนม บริเวณสกลนคร บริเวณภาชี และบริเวณน้ำเหือง ในปีเดียวกัน ได้โปรดเกล้าฯ ให้กระทรวงมหาดไทยรวมเมืองต่าง ๆ ในบริเวณบ้านหมากแข้งตั้งเป็นเมืองจัตวา เรียกว่า "เมืองอุดรธานี" ส่วนเมืองในสังกัดบริเวณให้มีฐานะเป็นอำเภอ แต่เมืองที่ถูกยุบเป็นอำเภอขึ้นตรงกับเมืองอุดรโดยตรงซึ่งแต่เดิมสังกัดบริเวณหมากแข้ง ได้แก่ เมืองกุมภวาปี เมืองหนองหาน เมืองหนองคาย เมืองกมุทธาสัย(หนองบัวลำภู) เมืองโพนพิสัย เมืองรัตนวาปี เมืองที่กล่าวมาข้างต้นล้วนเคยถูกยุบเป็นอำเภอขึ้นกับเมืองอุดรทั้งสิ้น ภายหลังในปี พ.ศ. 2458 เมืองหนองคายแยกออกจากเมืองอุดรเป็นจังหวัด เมืองโพนพิสัยและเมืองรัตนวาปีจึงถูกโอนไปขึ้นกับจังหวัดหนองคาย หลังการเปลี่ยนแปลงการปกครองจากระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชมาเป็นระบอบประชาธิปไตย เมื่อวันที่ 21 มิถุนายน พ.ศ. 2475 แล้วได้มีการปรับปรุงระเบียบการบริหารราชการแผ่นดิน ยกเลิกการปกครองในระบบมณฑลในส่วนภูมิภาคยังคงเหลือเฉพาะจังหวัดและอำเภอเท่านั้นมณฑลอุดรจึงถูกยุบเลิกไปเหลือเพียงจังหวัด "อุดรธานี" เท่านั้น อย่างไรก็ตามอุดรธานียังคงมีหน่วยงานราชการด้านการปกครองของกระทรวงต่าง ๆ ที่จัดตั้งในส่วนภูมิภาคที่แสดงเค้าโครงของศูนย์กลางการปกครองในพื้นที่อิสานตอนบน เช่น สำนักบริหารการทะเบียนราษ ภาค 4 คลังเขต 4 สรรพสามิตเขต 4 ศาล ตำรวจภูธรเขต 4 เป็นต้น ต่อมา ในปี พ.ศ. 2536 ประกาศจัดตั้ง จังหวัดหนองบัวลำภู แยกออกจากจังหวัดอุดรธานี เมื่อวันที่ 1 ธันวาคม พ.ศ. 2536

การตั้งอำเภอ

อำเภอ	ตั้งเป็นกิ่งอำเภอ	ยกฐานะเป็นอำเภอ	แยกจากอำเภอ	หมายเหตุ
อำเภอโนนสัง	1 มกราคม 2491	9 กันยายน 2499	อำเภอหนองบัวลำภู	ปัจจุบันอยู่ในการปกครองของจังหวัดหนองบัวลำภู
อำเภอบ้านดุง	19 พฤษภาคม 2502	16 กรกฎาคม 2506	อำเภอหนองหาน
อำเภอศรีบุญเรือง	16 กรกฎาคม 2508	1 มีนาคม 2512	อำเภอหนองบัวลำภู	ปัจจุบันอยู่ในการปกครองของจังหวัดหนองบัวลำภู
อำเภอนากลาง	16 กรกฎาคม 2508	19 กุมภาพันธ์ 2512	อำเภอหนองบัวลำภู	ปัจจุบันอยู่ในการปกครองของจังหวัดหนองบัวลำภู
อำเภอศรีธาตุ	1 มีนาคม 2511	15 มิถุนายน 2516	อำเภอกุมภวาปี
อำเภอน้ำโสม	12 พฤษภาคม 2512	28 มีนาคม 2517	อำเภอบ้านผือ
อำเภอหนองวัวซอ	20 เมษายน 2514	28 มีนาคม 2517	อำเภอเมืองอุดรธานี
อำเภอกุดจับ	18 กรกฎาคม 2515	8 กันยายน 2519	อำเภอเมืองอุดรธานี
อำเภอสุวรรณคูหา	17 มิถุนายน 2516	19 มีนาคม 2522	อำเภอนากลาง	ปัจจุบันอยู่ในการปกครองของจังหวัดหนองบัวลำภู
อำเภอโนนสะอาด	22 มกราคม 2517	12 เมษายน 2520	อำเภอกุมภวาปี
อำเภอวังสามหมอ	30 กันยายน 2518	11 ตุลาคม 2520	อำเภอศรีธาตุ
อำเภอสร้างคอม	20 พฤษภาคม 2518	21 พฤษภาคม 2533	อำเภอเพ็ญ
อำเภอทุ่งฝน	29 มิถุนายน 2519	21 พฤษภาคม 2533	อำเภอหนองหาน
อำเภอไชยวาน	18 มกราคม 2520	31 ธันวาคม 2530	อำเภอหนองหาน
อำเภอหนองแสง	1 มกราคม 2524	31 ธันวาคม 2530	อำเภอกุมภวาปี
อำเภอนายูง	7 มกราคม 2531	8 สิงหาคม 2538	อำเภอน้ำโสม
อำเภอพิบูลย์รักษ์	22 เมษายน 2535	26 กันยายน 2540	อำเภอหนองหาน
อำเภอกู่แก้ว	30 เมษายน 2537	8 กันยายน 2550	อำเภอหนองหาน
อำเภอประจักษ์ศิลปาคม	1 กรกฎาคม 2540	8 กันยายน 2550	อำเภอกุมภวาปี

ภูมิศาสตร์
     จังหวัดอุดรธานี ตั้งอยู่ตอนบนของประเทศ หรือที่เรียกว่า อีสานเหนือ อยู่ในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย ระหว่างเส้นรุ้งที่ 17 องศา 13 ลิปดา เหนือ ถึง 18 องศา 10 ลิปดาเหนือ และระหว่างเส้นแวงที่ 102 องศา 00 ลิปดา ตะวันออก ถึง 103 องศา 30 ลิปดา ตะวันออก มีอาณาเขตติดกับจังหวัดอื่น ๆ ดังนี้

• ทิศเหนือ จรดจังหวัดหนองคาย (อำเภอสังคม,อำเภอโพธิ์ตาก,อำเภอท่าบ่อ,อำเภอสระใคร,อำเภอเมืองหนองคาย,อำเภอโพนพิสัย,อำเภอเฝ้าไร่)

• ทิศตะวันออก จรดจังหวัดสกลนคร (อำเภอบ้านม่วง,อำเภอเจริญศิลป์,อำเภอสว่างแดนดิน,อำเภอส่องดาว,อำเภอวาริชภูมิ,อำเภอนิคมน้ำอูน,อำเภอกุดบาก)

• ทิศใต้ จรดจังหวัดขอนแก่น (อำเภอเขาสวนกวาง,อำเภอกระนวน,อำเภอน้ำพอง)และจังหวัดกาฬสินธุ์ (อำเภอคำม่วง,อำเภอสามชัย,อำเภอท่าคันโท,อำเภอหนองกุงศรี)

• ทิศตะวันตก จรดจังหวัดเลย (อำเภอปากชม,อำเภอนาด้วง)และจังหวัดหนองบัวลำภู (อำเภอสุวรรณคูหา,อำเภอนากลาง,อำเภอเมืองหนองบัวลำภู,อำเภอโนนสัง)

ภูมิประเทศ
     ประกอบด้วยภูเขา ที่สูง ที่ราบ ที่ราบลุ่ม และพื้นที่ลูกคลื่นลอนตื้น แบ่งออกได้ 2 บริเวณ คือบริเวณที่สูงทางทิศตะวันตกและทางทิศใต้สภาพภูมิประเทศส่วนใหญ่เป็นพื้นที่ภูเขา บางส่วนเป็นพื้นที่ลูกคลื่นลอนตื้นถึงลอนลึก มีความสูงจากระดับ น้ำทะเลปานกลางประมาณ 200 เมตร สภาพภูมิประเทศลักษณะนี้ครอบคลุมพื้นที่ในเขตอำเภอน้ำโสม อำเภอหนองวัวซอ อำเภอโนนสะอาด อำเภอศรีธาตุ อำเภอวังสามหมอ และด้านตะวันตกของอำเภอกุดจับและอำเภอบ้านผือ มีเทือกเขาสูงสลับเนินเตี้ย บางส่วนเป็นพื้นที่ลูกคลื่นลอนตื้นสลับพื้นที่นา มีที่ราบลุ่มอยู่บริเวณริมแม่น้ำ เช่น ลำน้ำโมง ลำปาว เป็นต้น

     บริเวณพื้นที่ลูกคลื่นทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือและทิศตะวันออก สภาพภูมิประเทศ ส่วนใหญ่เป็นพื้นที่ลูกคลื่นลอนตื้น มีที่ดอนสลับที่นา บางส่วนเป็นที่เนินเขาเตี้ย ๆ มีความสูงจาก ระดับน้ำทะเลปานกลางเฉลี่ยประมาณ 187 เมตร สภาพภูมิประเทศลักษณะนี้ครอบคลุมพื้นที่บริเวณอำเภอบ้านผือ อำเภอกุดจับ อำเภอเมืองอุดรธานี อำเภอกุมภวาปี อำเภอหนองแสง อำเภอไชยวาน อำเภอเพ็ญ อำเภอทุ่งฝน อำเภอสร้างคอมและอำเภอบ้านดุง มีที่ราบลุ่มเป็นบริเวณกว้างในเขตอำเภอเมืองอุดรธานี และอำเภอกุมภวาปีซึ่งเป็นต้นกำเนิดของลำน้ำปาว พื้นที่ลูกคลื่นดังกล่าวจะมีพื้นที่สูง ซึ่งเป็นป่าสงวนแห่งชาติเดิมทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือในเขตอำเภอบ้านดุง นอกจากนี้ยังมีพื้นที่ราบลุ่มบริเวณแม่น้ำต่างๆเช่น ห้วยน้ำสวย ห้วยหลวง ลำน้ำเพ็ญ ห้วยดาน ห้วยไฟจานใหญ่ และแม่น้ำสงครามเป็นต้น

     โดยทั่วไปเป็นที่ราบสูง สูงกว่าระดับน้ำทะเล โดยเฉลี่ยประมาณ 187 เมตร พื้นที่เอียงลาดลงสู่แม่น้ำโขงทางจังหวัดหนองคาย ประกอบด้วยทุ่งนา ป่าไม้และภูเขา พื้นที่ส่วนใหญ่เป็นดินปนทรายและดินลูกรัง ชั้นล่างเป็นดินดาน ไม่เก็บน้ำหรืออุ้มน้ำในฤดูแล้ง พื้นบางแห่งเป็นดินเค็มซึ่งประกอบการกสิกรรมไม่ค่อยได้ผลดี พื้นที่บางส่วนเป็นลูกคลื่นลอนลาด มีพื้นที่ราบแทรกอยู่กระจัดกระจายสภาพพื้นที่ทางตะวันตกมีภูเขาและป่าติดต่อกันเป็น แนวยาว มีเทือกเขาสำคัญคือ เทือกเขาภูพานทอดเป็นแนวยาวตั้งแต่เขตเหนือสุดของจังหวัด

ภูมิอากาศ
     จังหวัดอุดรธานีอยู่ใต้อิทธิพลของลมมรสุมตะวันตกเฉียงใต้และลมมรสุมตะวันออกเฉียงเหนือ ลักษณะภูมิอากาศโดยทั่วไปจะมีอากาศร้อนจัดในฤดูร้อนและหนาวจัดในฤดูหนาว ช่วง 5 ปีย้อนหลัง (ปี 2554 – 2558) อุณหภูมิสูงสุดวัดได้ 42.0 องศาเซลเซียส (เมษายน2556) อุณหภูมิต่ำสุดที่วัดได้ 9.8 องศาเซลเซียส (มกราคม 2558) ปี พ.ศ. 2558 อุณหภูมิเฉลี่ยทั้งปี 28.10 องศาเซลเซียส โดยมีอุณหภูมิ สูงสุดในเดือนเมษายน วัดได้ 41.90 องศาเซลเซียสและต่ำสุดในเดือนมกราคมวัดได้ 9.80 องศาเซลเซียส ความกดอากาศเฉลี่ยทั้งปีวัดได้ 1,009.97 มิลิเมตรปรอท ร้อยละของความชื้นสัมพัทธ์เฉลี่ยสูงสุดเท่ากับ 95.58 เฉลี่ยต่ำสุดเท่ากับ 34.08 และร้อยละของความชื้นสัมพัทธ์เฉลี่ยทั้งปีเท่ากับ 70.51

ข้อมูลภูมิอากาศของจังหวัดอุดรธานี
เดือน	ม.ค.	ก.พ.	มี.ค.	เม.ย.	พ.ค.	มิ.ย.	ก.ค.	ส.ค.	ก.ย.	ต.ค.	พ.ย.	ธ.ค.	ทั้งปี
อุณหภูมิสูงสุดที่เคยบันทึก °C (°F)	36.4 (97.5)	38.3 (100.9)	41.0 (105.8)	41.8 (107.2)	40.9 (105.6)	39.6 (103.3)	37.2 (99)	36.2 (97.2)	35.5 (95.9)	35.8 (96.4)	34.9 (94.8)	34.8 (94.6)	41.8 (107.2)
อุณหภูมิสูงสุดเฉลี่ย °C (°F)	29.2 (84.6)	31.6 (88.9)	34.2 (93.6)	35.4 (95.7)	33.7 (92.7)	32.5 (90.5)	32.2 (90)	31.5 (88.7)	31.3 (88.3)	31.1 (88)	30.1 (86.2)	28.7 (83.7)	31.79 (89.23)
อุณหภูมิเฉลี่ยแต่ละวัน °C (°F)	22.2 (72)	24.7 (76.5)	27.6 (81.7)	29.3 (84.7)	28.5 (83.3)	28.2 (82.8)	27.9 (82.2)	27.5 (81.5)	27.2 (81)	26.7 (80.1)	24.6 (76.3)	22.1 (71.8)	26.38 (79.48)
อุณหภูมิต่ำสุดเฉลี่ย °C (°F)	15.8 (60.4)	18.6 (65.5)	21.7 (71.1)	24.1 (75.4)	24.7 (76.5)	25.0 (77)	24.7 (76.5)	24.5 (76.1)	24.1 (75.4)	22.9 (73.2)	19.8 (67.6)	16.2 (61.2)	21.84 (71.32)
อุณหภูมิต่ำสุดที่เคยบันทึก °C (°F)	4.5 (40.1)	9.4 (48.9)	10.0 (50)	16.0 (60.8)	18.8 (65.8)	21.5 (70.7)	20.4 (68.7)	21.0 (69.8)	20.5 (68.9)	16.4 (61.5)	8.4 (47.1)	6.2 (43.2)	4.5 (40.1)
หยาดน้ำฟ้า มม (นิ้ว)	6 (0.24)	19 (0.75)	36 (1.42)	83 (3.27)	220 (8.66)	231 (9.09)	222 (8.74)	276 (10.87)	254 (10)	84 (3.31)	9 (0.35)	3 (0.12)	1,443 (56.81)
วันที่มีหยาดน้ำฟ้าโดยเฉลี่ย (≥ 1.0 mm)	1	2	3	6	14	15	15	17	15	7	1	0	96
แหล่งที่มา: NOAA (1961-1990)[10]

การเมืองการปกครอง
     หน่วยการปกครองแบ่งออกเป็น หน่วยการปกครองแบ่งออกเป็น 20 อำเภอ 156 ตำบล 1,880 หมู่บ้าน 101 ชุมชน 1 องค์การบริหารส่วนจังหวัด 1 เทศบาลนคร 3 เทศบาลเมือง 67 เทศบาลตำบล 109 องค์การบริหารส่วนตำบล มีจำนวนประชากรรวม 1,557,298 คน จำนวนครัวเรือน 414,868 ครัวเรือน^{[ต้องการอ้างอิง]}

การปกครองแบ่งออกเป็น 20 อำเภอ 155 ตำบล 1,862 หมู่บ้าน อำเภอหมายเลข 12-16 ตามรหัสเขตการปกครองคืออำเภอในจังหวัดหนองบัวลำภูในปัจจุบัน

เลข	ชื่ออำเภอ	ชื่อโรมัน	จำนวนตำบล	ประชากร (พ.ศ. 2562)[11]	พื้นที่ (ตร.กม.)	ความหนาแน่น (คน/ตร.กม.)
1	เมืองอุดรธานี	Amphoe Mueang Udon Thani	21	414,060	1094.7	378.24
2	กุดจับ	Amphoe Kut Chap	7	65,831	785	83.86
3	หนองวัวซอ	Amphoe Nong Wua So	8	63,520	702.96	90.36
4	กุมภวาปี	Amphoe Kumphawapi	13	123,795	672.6	184.05
5	โนนสะอาด	Amphoe Non Sa-at	6	50,157	424.91	118.04
6	หนองหาน	Amphoe Nong Han	12	117,618	708.12	116.09
7	ทุ่งฝน	Amphoe Thung Fon	4	32,220	227.90	141.37
8	ไชยวาน	Amphoe Chai Wan	4	39,562	326.16	121.29
9	ศรีธาตุ	Amphoe Si That	7	48,968	512.5	95.54
10	วังสามหมอ	Amphoe Wung Sam Mo	6	58,995	727.3	81.11
11	บ้านดุง	Amphoe Ban Dung	13	127,197	923.77	137.69
17	บ้านผือ	Amphoe Ban Phue	13	110,461	991.2	111.44
18	น้ำโสม	Amphoe Namsom	7	59,806	742.13	80.58
19	เพ็ญ	Amphoe Phen	11	116,190	908.089	127.95
20	สร้างคอม	Amphoe Sang Khom	6	29,276	287.18	101.94
21	หนองแสง	Amphoe Nong Saeng	4	27,388	659.4	41.53
22	นายูง	Amphoe Na Yung	4	28,823	524	55
23	พิบูลย์รักษ์	Amphoe Phibun Rak	3	24,951	186.4	133.85
24	กู่แก้ว	Amphoe Ku Kaeo	4	22,207	181.2	122.55
25	ประจักษ์ศิลปาคม	Amphoe Prachaksinlapakhom	3	25,621	144.8	176.94
รวม			156	1,586,646	11,730.302	135.26

เรียงพื้นที่อำเภอ

อันดับจังหวัด	อำเภอ	อันดับภาค	พื้นที่ (ตารางกิโลเมตร)
1	อำเภอเมืองอุดรธานี	23	1094.684
2	อำเภอบ้านผือ	26	991.216
3	อำเภอบ้านดุง	34	923.768
4	อำเภอเพ็ญ	40	908.089
5	อำเภอกุดจับ	61	785
6	อำเภอน้ำโสม	68	742.129
7	อำเภอวังสามหมอ	73	727.265
8	อำเภอหนองหาน	79	708.119
9	อำเภอหนองวัวซอ	80	702.955
10	อำเภอกุมภวาปี	87	672.313
11	อำเภอหนองแสง	90	659.4
12	อำเภอนายูง	137	524
13	อำเภอศรีธาตุ	144	512.2529
14	อำเภอโนนสะอาด	169	424.913
15	อำเภอไชยวาน	205	326.155
16	อำเภอสร้างคอม	203	287.179
17	อำเภอทุ่งฝน	262	227.903
18	อำเภอพิบูลย์รักษ์	288	189.375
19	อำเภอกู่แก้ว	290	181.21
20	อำเภอประจักษ์ศิลปาคม	305	144.895

ประชากร
     ประชากรจังหวัดอุดรธานี ส่วนใหญ่ประมาณร้อยละ 95 เป็นคนไทย มีเพียงส่วนน้อยที่เป็นชาวต่างชาติที่สำคัญ ได้แก่ คนจีน คนญวน จังหวัดอุดรธานีได้จัดตั้งครั้งแรก เมื่อ พ.ศ. 2436 ประชากรส่วนใหญ่อพยพมาจากถิ่นอื่นและมาตั้งหลักแหล่ง ประชาชนที่เป็นชาวพื้นเมืองจึงแทบไม่มี มีแต่พวกชาวไทยย้อที่ตั้งหลักแหล่งอาศัยอยู่ที่อำเภอวังสามหมอ และอำเภอศรีธาตุ ซึ่งมีจำนวนไม่มาก

สถิติประชากร

อันดับ (ปีล่าสุด)	อำเภอ	พ.ศ. 2562[12]	พ.ศ. 2561[13]	พ.ศ. 2560[14]	พ.ศ. 2559[15]	พ.ศ. 2558[16]	พ.ศ. 2557[17]	พ.ศ. 2556[18]
1	เมืองอุดรธานี	414,060	413,460	411,297	409,747	408,449	406,750	404,982
2	บ้านดุง	127,197	127,206	127,004	126,315	125,893	125,471	124,812
3	กุมภวาปี	123,795	124,166	124,241	124,599	124,985	125,090	124,907
4	หนองหาน	117,618	117,746	117,617	117,286	117,030	116,609	116,151
5	เพ็ญ	116,190	116,167	115,796	115,541	115,170	114,640	114,008
6	บ้านผือ	110,461	110,450	110,382	110,070	110,102	110,037	109,798
7	กุดจับ	65,831	65,906	65,823	65,637	65,533	65,346	64,948
8	หนองวัวซอ	63,520	63,609	63,550	63,368	63,211	63,099	62,969
9	น้ำโสม	59,806	59,682	59,642	59,379	59,176	59,009	58,759
10	วังสามหมอ	58,995	59,108	59,059	58,892	58,619	58,365	57,975
11	โนนสะอาด	50,157	50,206	50,216	50,102	49,952	49,773	49,564
12	ศรีธาตุ	48,968	49,045	49,018	48,976	48,849	48,771	48,695
13	ไชยวาน	39,562	39,570	39,500	39,415	39,302	39,188	39,073
14	ทุ่งฝน	32,220	32,164	32,080	32,133	32,090	31,976	31,878
15	สร้างคอม	29,276	29,230	29,142	29,069	28,947	28,819	28,799
16	นายูง	28,823	28,692	28,620	28,504	28,465	28,286	28,083
17	หนองแสง	27,388	27,482	27,443	27,337	27,224	27,160	27,014
18	ประจักษ์ศิลปาคม	25,621	25,590	25,510	25,423	25,332	25,209	25,178
19	พิบูลย์รักษ์	24,951	24,971	24,969	24,873	24,799	24,724	24,479
20	กู่แก้ว	22,207	22,216	22,183	22,117	22,024	21,978	21,892
—	รวม	1,586,646	1,586,666	1,583,092	1,578,783	1,575,152	1,570,300	1,563,964

การศึกษา
โรงเรียน
บทความหลัก: รายชื่อโรงเรียนในจังหวัดอุดรธานี
สถานศึกษาระดับอุดมศึกษา

• มหาวิทยาลัยราชภัฏอุดรธานี

• มหาวิทยาลัยรามคำแหง สาขาวิทยบริการเฉลิมพระเกียรติ จังหวัดอุดรธานี

• มหาวิทยาลัยราชภัฏสวนสุนันทา ศูนย์การศึกษาจังหวัดอุดรธานี

• มหาวิทยาลัยการกีฬาแห่งชาติ วิทยาเขตอุดรธานี

• วิทยาลัยพยาบาลบรมราชชนนี อุดรธานี

• มหาวิทยาลัยอุดรธานี (ในอนาคต)

• มหาวิทยาลัยราชธานี วิทยาเขตอุดรธานี

• วิทยาลัยสันตพล

สถานศึกษาระดับอาชีวศึกษา
สถานศึกษาในระดับอาชีวศึกษาทั้งรัฐและเอกชน ปัจจุบันอยู่ในกำกับดูแลของสำนักงานคณะกรรรมการการอาชีวศึกษาทั้งหมด สถานศึกษาระดับอาชีวศึกษาในจังหวัดอุดรธานี มีดังนี้

ประเภทรัฐบาล วิทยาลัยบริหารธุรกิจและการท่องเที่ยวอุดรธานี วิทยาลัยสารพัดช่างอุดรธานี วิทยาลัยการอาชีพหนองหาน วิทยาลัยการอาชีพบ้านผือ วิทยาลัยการอาชีพกุมภวาปี วิทยาลัยการอาชีพปลูกรากแก้วแผ่นดินนวมินทราชูทิศอุดรธานี อำเภอบ้านดุง

ประเภทเอกชน วิทยาลัยเทคโนโลยีสันตพล วิทยาลัยโปลีเทคนิคอุดรธานี วิทยาลัยเทคนิคพาณิชย์บ้านจั่น วิทยาลัยเทคโนอีสานเหนือ วิทยาลัยเทคโนอีสานเหนือ2 วิทยาลัยเทคโนโลยีพณิชยการหนองหาน วิทยาลัยเทคโนโลยีพิชญบัณฑิต2 วิทยาลัยเทคนิคพิชญบัณฑิต วิทยาลัยเทคโนโลยีภูมิบัณฑิต วิทยาลัยเทคโนโลยีรังสิโยภาส โรงเรียนช่างกลอุดรธานี วิทยาลัยเทคโนโลยีพณิชยการบ้านดุง วิทยาลัยอาชีวศึกษาหนองหาน

ความสัมพันธ์ระหว่างประเทศ
จังหวัดอุดรธานีมีความสัมพันธ์ในฐานะบ้านพี่เมืองน้องกับเมืองดังต่อไปนี้

1.  เมืองลั่วหยาง มณฑลเหอหนาน ประเทศจีน (จังหวัดอุดรธานี-ดอกบัวแดง กับดอกโบตั๋น-เมืองลั่วหยาง)

2.  เมืองสามเหลี่ยมมรดกโลก (แหล่งมรดกโลกบ้านเชียง ร่วมกับเมืองเก่าหลวงพระบาง ประเทศลาว และอ่าวหะล็อง ประเทศเวียดนาม)

3.  เมืองรีโน มลรัฐเนวาดา ประเทศสหรัฐอเมริกา

การขนส่ง
เส้นทางคมนาคมและการเดินทางที่สำคัญของอุดรธานี คือ

• ทางรถยนต์ ได้แก่ ทางหลวงแผ่นดินหมายเลข 2 (ถนนมิตรภาพ) และทางหลวงแผ่นดินหมายเลข 22 จากกรุงเทพมหานครไปตามทางหลวงแผ่นดินหมายเลข 1 (ถนนพหลโยธิน) ถึงสระบุรีบริเวณกิโลเมตรที่ 107 แยกเข้าทางหลวงแผ่นดินหมายเลข 2 ผ่านนครราชสีมา ขอนแก่น ถึงอุดรธานี รวมระยะทางประมาณ 564 กิโลเมตร

• ทางรถโดยสารประจำทาง ได้แก่ บริการรถโดยสารทั้งธรรมดาและรถปรับอากาศวิ่งระหว่างกรุงเทพฯ-อุดรธานีทุกวัน รถออกจากสถานีขนส่งสายตะวันออกเฉียงเหนือ (จตุจักร) ถนนกำแพงเพชร 2 นอกจากนี้ ยังมีรถโดยสารประจำทางไปจังหวัดต่าง ๆ คือ หนองคาย บึงกาฬ หนองบัวลำภู เลย สกลนคร นครพนม มุกดาหารขอนแก่น มหาสารคาม ร้อยเอ็ด ยโสธร อำนาจเจริญ อุบลราชธานี ระยอง พิษณุโลก อุตรดิตถ์ ลำปาง เชียงใหม่ เชียงราย กาญจนบุรี หัวหิน ภูเก็ต และจังหวัดอื่น ๆ เป็นต้น

• รถยนต์โดยสารระหว่างประเทศ

1. เส้นทางเดินรถอุดรธานี-นครหลวงเวียงจันทน์(สปป.ลาว)

2. เส้นทางเดินรถอุดรธานี-หนองคาย-วังเวียง(สปป.ลาว)

• ทางรถไฟ ได้แก่ สถานีรถไฟอุดรธานี ได้แก่ ขบวนรถกรุงเทพ-หนองคาย มีขบวนรถตอนเช้า - เย็น, ขบวนรถท้องถิ่น นครราชสีมา-หนองคาย

• ทางอากาศ ได้แก่ ท่าอากาศยานนานาชาติอุดรธานี ซึ่งเป็นสนามบินหลักของภูมิภาคนี้และสามารถเชื่อมไปยัง สปป. ลาวได้